Voorouders en Wintertijd

In eigenlijk alle natuur georiënteerde religies of directe voortvloeisels daaruit is de verering van voorouders een belangrijk element van de geloofsbelevenis en levenswijze. Gestorven leden van een familie of sibbe verdwijnen niet uit beeld wanneer zij komen te overlijden, hun rol en positie veranderd slechts. De voorouders trekken zich door hun sterven terug uit het land van de levenden en verplaatsen zich naar andere gebieden, een andere parallelle realiteit, waar zij in een andere vorm doorleven. In deze andere realiteit kunnen wij, als levenden, hen bereiken voor advies, wijsheid, bescherming en andere gunsten.

Voor ons levenden zijn er gezette tijden in het jaar waarop we ons makkelijker kunnen verbinden met onze voorouders. We kennen waarschijnlijk allemaal de link tussen ‘Samhain’, dunnere sluiers en overledenen wel, dit is een Keltisch georiënteerd gebruik waarvan wij in onze eigen heidense wortels een equivalent kennen die zich met name in de periode rond Midwinter afspeelt.

In dit artikeltje wil ik jullie kennis laten maken met voorouderverering binnen het Germaans heidendom en met name het belang daarvan in de donkere periode van het jaar, de winter- en Joeltijd. Daarvoor eerst wat achtergrond en inleidende informatie over de periode van het jaar waarin we ons nu begeven.

Donkere periode

Wanneer de oogsten van het land binnen zijn en de dagen korter worden kondigt de dag van de herfstequinox een kantelpunt aan. Rond de 21e van september zijn dag en nacht even lang en bewegen we geleidelijk de donkere periode van het jaar in. Vanaf dat moment worden de dagen korter dan de nachten. Ook maken we langzaam in onszelf de beweging naar binnen.

We zoeken de huiselijke sfeer meer op en we bewegen ons naarmate de dagen vorderen door donkere ochtenden en avonden heen om ons te verplaatsen tussen huis en werk/ school.

Op de kalender komen we dan een andere belangrijke datum tegen die een markering is in de donkere periode. Namelijk de dag dat dat de wintertijd ingaat. Dit moment vindt plaats in het laatste weekend van oktober. Rond deze dagen komen we ook st. Cunera tegen. Een dame die genoemd wordt als katholieke heilige, maar wel erg veel wegheeft van een heidense godin wanneer je je er verder in verdiept. Veel heiligen en hun legenden zijn gebaseerd op bestaande, inheemse goden en godinnen uit de heidense tijd. Door hun verhalen te bestuderen kom je vaak achter bijzonder interessante aspecten die we weer terug naar onze heidense levensstijl kunnen vertalen. Cunera’s naam bijvoorbeeld betekent niets minder dan ‘donkere periode’ (cunnes is Latijn voor vagina/in de buik waar het zaad rust en era betekent periode). De sterfdag van deze heilige is 28 oktober. We bewegen verder de donkerte in en laten ons omarmen door deze periode die berusting en bezinning mag brengen.

We lopen verder op de kalender en komen dan st. Lucia tegen. Ook Lucia is een katholieke heilige die interessant is nader te onderzoeken om heidense elementen te ontdekken en terug te vertalen naar het hier en nu. In dit artikel noem ik vooral haar naam en haar feestdag, 13 december. Haar feest staat in het teken van de aankondiging van het licht dat weder zal keren tijdens Midwinter. Daarnaast het is ook zo dat ten tijde van de oude tijdsberekening, voordat we onze huidige Juliaanse kalender hadden, Midwinter rond 13 december plaatsvond. Rond deze datum valt ook de dag dat de zon het allervroegst ondergaat.

Uiteindelijk komen we uit bij 21 december, de dag dat we Midwinter of ook wel Joel vieren (ook in het Nederlands kennen we gewoon de term Joel, Yule of Jul zijn anderstalige varianten voor het Nederlandse woord Joel). De geboorte van het hernieuwde licht, vanaf nu gaan de dagen weer lengen en volgen we langzaam weer de klim van de zon.

Joeltijd

Als we het hebben over de winter en over de donkere periode van het jaar, maar zeker als we het hebben over voorouders dan kunnen we niet anders dan verder inzoomen op de Joeltijd. We zullen wellicht de allereerste associatie hebben met een kerst-gelijk plaatje van gezelligheid en lichtjes, cadeautjes en lekker eten. Maar er is meer aan de hand, veel meer en veel heftiger dan dat. Mogelijk heb je al eens gehoord van de Wilde Jacht, of ook wel de Wilde Heir (heir betekent leger).

Dit fenomeen doet zich voor in de 12 heilige of ook wel ruwe-, rauwe- of rooknachten tussen Midwinter en Driekoningen. 12 Nachten die de tijd tussen de jaren opvullen. In allerlei oude bronnen is opgetekend dat er in deze periode bovennatuurlijke, wilde verschijnselen door de lucht bewogen als een waar leger. Maar dit leger van overledenen en goden stormt niet voor niets door onze sferen heen. Het leger heeft zich opgemaakt om te strijden tegen de krachten van chaos die proberen een negatieve invloed te hebben op het rijk van de levenden, orde te vernietigen en vruchtbaarheid de kop in te drukken.

Wodan (Odin) als aanvoerder van het leger bestrijdt deze krachten hand in hand met de levenden. Alles wordt ingezet om orde, structuur en vruchtbaarheid te waarborgen. Uiteindelijk wordt de strijd gelukkig weer gewonnen door het heir en vangt er wederom een nieuwe cyclus aan.

Voorouders

Een belangrijk onderdeel van dit woedende leger zijn onze voorouders. Vanuit het Germaans heidens gedachtegoed geloven we dat wanneer onze geliefden sterven zij zich naar een andere dimensie begeven, ze worden onderdeel van de ‘Regin’, de gebundelde kracht zullen we maar zeggen van goden en voorouders. Zij leven niet meer in onze realiteit van vlees en bloed en zijn daarmee ook niet meer gebonden aan aardse wetmatigheden. Ze gaan naar een plek van ‘weten’ waar wij levenden dat niet kunnen. Ze leren niet meer, ze studeren niet meer, maar doordat ze deel zijn geworden van een soort oerbron weten zij op een ander niveau. Hun zielen zijn ook weer dicht bij de levensbron van waaruit nieuwe levens geboren worden. Denk aan het verhaal van de put van vrouw Holle, overledenen komen bij haar maar ook de zieltjes van de ongeborenen zijn onder haar vleugels.

Met dit ‘weten’ vormen onze voorouders een belangrijke schakel in het adviseren van de nog levende familie. De voorouders zijn, in principe, de familie goedgezind en zullen hun nog levende familie voorzien van advies en zegen vanuit de dimensie waarin zij zich begeven, een goddelijk geïnspireerde plek dus. En dat is belangrijk voor het heil en het voortbestaan van de familie.

Vruchtbaarheid

Naast het belang van het voorzien van kennis en advies is tevens ook het aspect van vernieuwde vruchtbaarheid een belangrijk onderdeel voor het uitnodigen en ontvangen van onze voorouders, juist in deze periode van het jaar. We kwamen net al tot de conclusie dat onze voorouders zich weer dicht bij de hernieuwende levensbron begeven. Wanneer onze voorouders zich dan nu weer even bij ons voegen, nemen zij een beetje van deze levenskracht met zich mee. Zie vruchtbaarheid dan ook niet puur en alleen als het voortbrengen van nageslacht, maar ook de vruchtbaarheid op het land, vruchtbaarheid voor levensvreugde, nieuwe plannen, projecten en inspiratie. De zegen van onze voorouders is belangrijk. We zien dit nog terug in de pepernoten van zwarte piet. Hoe dan? Een kleine zijstap kunnen we maken en de van oorsprong heidense figuur zwarte piet (voordat hij zijn huidige vorm had) terug verhalen op de uit de onderwereld komende overledene (vandaar ook zijn donkere doodse kleur zwart). Wanneer zij ons bezoeken nemen ze voor ons zaden mee, erwten, noten en vruchten die we weer kunnen zaaien in het nieuwe jaar. Deze zijn met de loop van de tijd vervangen voor een zoetere variant, de pepernoten. Tot op de dag van vandaag wordt de lekkernij rijkelijk gestrooid/gezaaid.

Ook zie je in gebruiken in andere landen om ons heen dat de ‘pietf iguur’ strepen houtskool uitdeelt aan mensen die hij in voorbijgaan treft. Ook deze vegen worden gegeven als een symbool van vruchtbaarheid.

Belang

Langzamerhand zul je doorkrijgen dat het noodzakelijk werd geacht om de voorouders te betrekken in de gebruiken rond de Joelperiode. Enerzijds voor het verdrijven van de chaoskrachten en anderzijds voor de continuïteit van de vruchtbaarheid van de gemeenschap. Naast gunsten die men van de voorouders kon verwachten, hadden ook andere mythische wezens en goden/ godinnen een belangrijke rol om dit te waarborgen.

Mooi om ook te noemen in dit artikel zijn de dísir die werden geëerd tijdens de Mōdraniht. De dísir zijn bovennatuurlijke vrouwelijke wezens die in verband worden gebracht met het collectief van voormoeders, maar ook met de schikgodinnen die ons levenslot in hun handen hebben. De Mōdraniht, de nacht van de Moeders, werd op wat we nu als kerstavond aanhouden gevierd. Tijdens deze avond zouden er ook offers zijn gebracht aan de dísir. In mijn oren klinkt dat ook helemaal niet zo gek. Juist de voorouderlijke moeders en de schikgodinnen hebben een vinger in de pap als het gaat om het verloop van het komende jaar. Een offer om hen gunstig te stemmen klinkt logisch en mooi.

Wijze

Wat kunnen wij tenslotte zelf doen om onze voorouders te eren, uit te nodigen en te betrekken in onze persoonlijke ‘vruchtbaarheid’ voor het komende jaar?

In de Joelperiode bewegen onze voorouders zich enerzijds al op natuurlijke wijze mee in de ruwe nachten van de Wilde Jacht, maar we kunnen hen natuurlijk ook direct in onze huizen en gezinnen uitnodigen om heel even weer deel te nemen aan het familieleven. Een kaars kan bij het raam worden gezet, de tafel wordt symbolisch met een extra bord gedekt, namen worden genoemd, verhalen en herinneringen worden opgehaald. Onze voorouders worden expliciet welkom geheten. Denk ook aan de meer timide of terughoudende voorouders die het wellicht spannend vinden om binnenhuis te komen, en zet ook wat lekkers buiten om ook hen te verwelkomen.

Het extra gedekte bord hoef je niet langer te laten staan als de tijd die je zelf voor de maaltijd uittrekt, maar dat mag wel. Je zal zien dat het eten voor het oog onaangeraakt is, we geloven dat onze geliefden er wel de energie en liefde uithalen die zij voor hun bestaansvorm nodig hebben. Een goed gebruik is ook om het ‘extra’ bord als eerste op te scheppen, daarna pas de borden van de fysiek aanwezigen.

Ook is het mooi om broden te bakken, erg leuk is het om hiervoor traditionele recepten en vormen te gebruiken (zoek maar eens op ‘Duivekater’) en deze te offeren uit dankbaarheid. Ook hier geldt dat je hem ergens kan neerleggen in huis, maar ook kun je een (stukje) brood goed meegeven aan de natuur.

Tijdens de Joelnachten zal ik persoonlijk tijd doorbrengen bij zowel de meer recente graven van belangrijke voorouders als op een bijzondere plek waarvan gezegd wordt dat er een collectief van overleden zielen woont. Op beiden plekken is ruimte voor toepasselijke riten en momenten van eerbied en herinnering. In vertrouwen bewegen we met onze voorouders, onder aanvoering van Wodan, mee door de wilde nachten van Joel een vruchtbaar nieuw jaar in.

Lianne de Munck

De prachtige illustratie van de Wilde Jacht is van Martin Bosman, 2018

Op de foto zie je een glimp van een voorouder ritueel tijdens een publieke viering gemaakt door Bea Versluis, 2018